ანუ ლათენტური სტალინიზმის ვნებანი
ეს ტექსტი ე.წ. საბჭოთა სიმბოლიკის აკრძალვის შესახებ დისკუსიისას დაიწერა. ვნებები მალე ჩაცხრა და მეც მიმავიწყდა... დღეს ფეისბუკზე დისკუსიამ კვლავ გამახსენა ეს თემა, და მიუხედავად პრობლემის ხანდაზმულობისა, ან ამოწურულობისა, მაინც გადავწყვიტე გამომექვეყნებინა - იმ ადამიანთათვის, ვინც ტელევიზიის მიერ დათმობილი ორი წუთიდან კარგად ვერ შეიტყო ჩემი და ჩემი მეგობრების პოზიციის შესახებ, და ჯერაც უჩნდებათ შეკითხვები
საბჭოთა სიმბოლიკის შესახებ კანონპროექტის (თავისუფლების ქარტია) შესახებ მსჯელობისას მომხრეებისა და მოწინააღმდეგების პოზიციებს ერთი რამ აერთიანებს. თვლიან, რომ სიმბოლიკა არ უნდა აიკრძალოს ტურისტული ან/და კულტურული ღირებულებების გამო, ან იმის გამო, რომ სტალინიზმი დანაშაული არაა, თუ თვლიან, რომ უნდა აიკრძალოს, რადგან არანაირი ღირებულება არ გააჩნია, და რომ სტალინიზმი, საბჭოთა კავშირი, კომუნიზმი – დანაშაულია, თუ თვლიან, რომ ამის გაკეთება ახლა არაფერში გვჭირდება _ ყველა მხარე ისე იქცევა, თითქოს იმის არსებობა, რაზეც ლაპარაკობენ, თავისთავად ცხადი რამაა. ჩემი აზრით, სიტუაციის აბსურდულობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ ეს ასე არაა, საუბრის საგანი უბრალოდ არ არსებობს, ‘კონვენცია’ ყალბია! სხვაგვარად:
არ არსებობს არავითარი საბჭოთა სიმბოლიკა
და მაინც, ცხადია, რომ ხალხი, რომელიც ამაზე ბჭობს, რაღაცას გულისხმობს, რაღაცითაა მოტივირებული, რაღაც მიზნები ამოძრავებს. სახელდობრ, რა, ამის გარკვევას, და აქედან გამომდინარე დასკვნების გაკეთებას შევეცდებით ჩვენ წერილში. ჩვენი აზრით, ეს დასკვნები ძალზე საგულისხმოა დღევანდელი ქართული რეალობის დასახასიათებლად.
აღნიშნოთ, რომ დისკუსია გასცდა კონკრეტული კანონპროექტის შინაარსის შესახებ მსჯელობის ფარგლებს, და ხშირად ისეთ რამეებს გულისხმობს, რაც, სამართლიანობის გულისთვის უნდა ითქვას, თავად ავტორთა განცხადებით, კანონპროექტში არ დევს. მიუხედავად ამისა, ჩვენ ამ საკითხს ფართოდ – საზოგადოებაში გავრცელებული მოსაზრებების შესაბამისად და ყოველმხრივ განვიხილავთ, რაც ბუნებრივია, კანონპროექტის შინაარსსაც მოიცავს.
მაშ, რა შეიძლება იგულისხმებოდეს ‘საბჭოთა სიმბოლიკაში’?
ნამგალი და ურო
არაა მხოლოდ საბჭოთა სიმბოლიკა. ნამგალი და ურო არა მხოლოდ მრავალი საერთაშორისო კომუნისტური/სოციალისტური ორგანიზაციის და ანტისტალინური მეოთხე ინტერნაციონალის სიმბოლოცაა, არამედ გამოსახულია მაგ. ავსტრიის დღევანდელ სახელმწიფო გერბზე. მართალია, რომ აგრარული კულტურისა და ინდუსტრიალიზმის ეს სიმბოლოები საბჭოთა ავტორიტარულმა რეჟიმმაც გამოიყენა, მაგრამ ეს ისევე არ ასაბუთებს, რომ ისინი სტალინური სიმბოლოებია, როგორც მაგ. ინკვიზიციის მიერ ჯვრის გამოყენება არ ასაბუთებს, რომ ჯვარი მხოლოდ ობსკურანტიზმის სიმბოლოა.
აქ მხოლოდ ერთი შენიშვნა შეიძლება არსებოდეს – დიზაინი. მართლაც, ავსტრიის ღერბზე ეს სიმბოლოები სხვაგვარადაა გამოსახული – ისინი არწივს უპყრია ბრჭყალებში. ასევე სახეცვლილია ეს სიმბოლიკა სხვა ქვეყნების-მოძრაობების ატრიბუტებზე. გამოსავალი არსებობს: კანონპროექტმა მისი იმ სახით გამოყენება უნდა აკრძალოს, როგორც საბჭოთა კავშირი იყენებდა. ეს კი კონკრეტული დიზაინის, და არა სიმბოლიკის აკრძალვაა. რაც მთავარია, გამოსავალი არსებობს სიმბოლიკის გამოყენების მსურველთათვისაც: მათ ვერავინ დაუშლის ოფიციალურ საბჭოთა ატრიბუტიკაზე გამოსახულ ნამგალსა და უროს დახრის კუთხეები მაგალითად, 11 გრადუსით შეუცვალონ, და ამტკიცონ რომ ეს უკვე სხვა დიზაინია, ამდენად – სხვა სიმბოლო.
ვარსკვლავი – წითელი და სხვა…
საბჭოთა სიმბოლიკაში მოიაზრებენ წითელ ვარსკვლავსაც. ეს უძველესი სიმბოლო სხვადასხვა დატვირთვით გამოიყენებოდა და დღესაც გამოიყენება უამრავ კულტურულ, რელიგიურ, პოლიტიკურ და ა.შ. კონტექსტში, მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში – საბერძნეთით დაწყებული, იაპონიით დამთვრებული. ქრისტიანულ ტრადიციაში ის ჯვარცმული ქრისტეს ხუთ ჭრილობას განსახიერებს. წითელი ვარსკვლავი დღეს გამოიყენება არა მხოლოდ სხვა პოლიტიკური ერთეულების, მაგ. ბრაზილიის მშრომელთა პარტიის დროშაზე – სხვათა შორის, სწორედ ამ პარტიის წარმომადგენელია ბრაზილიის დღევანდელი პრეზიდენტი ლულა – არამედ ისეთ არაპოლიტიკურ სიტუაციებში, როგორიცაა მაგ. ლუდი ჰაიენეკენი, მეისის მაღაზიათა, და პრეტ ა მანჟეს სენდვიჩ–ბარების ქსელები ამერიკასა და დიდ ბრიტანეთში, და მრავალი სხვა. თუ წითელ ვარსკვლავს ავკრძალავთ, გამოდის, ჰაინეკენის გაყიდვა უნდა ავკრძალოთ. აღარაფერს ვამბობთ იმ სამწუხარო გარემოებაზე, რომ მოგვიწევს ბრაზლიელი პოლიტიკოსების დიდი ნაწილისთვის საქართველოში ჩამოსვლის აკრძალვაც. საბჭოთა სიმბოლიზმის ტრადიციაში წითელი ვარსკვლავი მშვიდობიანი შრომის იდეალს განასახირებდა. ფაქტია, რომ ტოტალიტარიზმის ზეობის ხანაში ამ სიმბოლომ უამრავი ადამიანისთვის სულ სხვა, დესპოტური და არაადამიანური სისტემის აღმნიშვნელის ფუნქცია შეიძინა. მაგრამ კვლავ, ეს ისევე არ ასაბუთებს თავად სიმბოლოს დანაშაულებრივობას, როგორც ინკვიზიციის მიერ ცოცხლად დამწვარი ათასობით ადამიანის ტანჯვა არ გამოდგება ჯვრის – ინკვიზიციის ოფიციალური სიმბოლოს კრიმინალიზებისათვის.
საბჭოთა კავშირში ოქროსფერ ვარსკვლავებსაც იყენებდნენ. რა თქმა უნდა მათაც ვერ ავკრძალავთ. ყოველ შემთხვევაში, სანამ ევროპას დეკლარაციულად მაინც ვაცხადებთ ჩვენ ორიენტირად. ევროკავშირის დროშაზე გამოსახულ ვარსკვლავებსაც რომ თავი გავანებოთ, ამ სიმბოლოს ოქროსფერ ვარიანტს უამრავ სხვა ვითარებაში შეიძლება შევხვდეთ, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო არც საბჭოთა კავშირთან, არც სტალინთან, არც კომუნიზმთან.
მნიშვნელოვანია დავაზუსტოთ – ამ სიმბოლოებს იყენებდნენ სწორედ სხვა, არატოტალიტარულ პოლიტიკურ და სოციალურ კონტექსტებში. ამგვარი ვითარება არ გვაქვს სვასტიკასთან დაკავშირებით: პოლიტიკურ და სოციალურ ველში დღეს იგი მხოლოდ ნაციზმთან, ცალსახად ნეგატიურად ასოცირდება. აკრძალვა კი მხოლოდ ამ – პოლიტიკურ–სოციალურ განზომილებას შეიძლება ეხებოდეს, და ეხება კიდეც, სადაც იგი მოქმედებს. არავის მოუვა თავში აზრად ძველი თუ ახალი ჯაინისტური, ირანული თუ ფინური რელიგიურ–კულტურული ძეგლებიდან სვასტიკის ‘დემონტაჟი’.
როგორც ჩანს, ფერებზე გართულება არც კანონპროექტის ავტორს, ბ–ნ გია თორთლაძეს და მის მომხრეებს აქვთ. არსებითად ისინი კონკრეტულად რომელიღაც შენობებზე ვარსკვლავებს ერჩიან. მაგ. კინოს სახლის შპილზე. ეს ვარსკვლავი არც წითელია, არც ოქროსფერი. გამოდის, მხოლოდ იმიტომ უნდა მოვხსნათ, რომ ვარსკვლავია. (ამის პარალერულად, სხვა შესაბამისი ნაბიჯები უნდა გადავდგათ, მაგ. ამერიკის საელჩოს უნდა მოვთხოვოთ ქვეყნიდან საკუთარი დროშები გაიტანოს, ან უკეთესი მომავლის მოლოდინში დაასაწყობოს). თუ არც ამ მიზეზით ვხსნით, მაშინ რამე უნდა მოვიფიქროთ, რომ კინოს სახლიდან ვარსკლვავის მოხსნა გავამართლოთ. ხოლო კანონპროექტმა შემდეგი ფორმულირება უნდა მიიღოს – ‘კანონპროექტი კინოს სახლის, პარალმენტის შენობის და ზოგიერთი სხვა ნაგებობიდან დეკორაციის მოხსნის შესახებ’.
გამართლება ლოგიკურად ერთი შეიძლება იყოს: თუ ვარსკვლავი არც სპეციფიკურად საბჭოთაა, მით უმეტეს სტალინური, არც მხოლოდ კომუნისტური, არც წითელი, არც ოქროსფერი, და მხოლოდ იმიტომაც ვერ მოიხსნება, რომ ვარსკვლავია, მაშინ იმიტომ უნდა მოიხსნას, რომ საბჭოთა პერიოდს ეკუთვნის. აქ საქმის სიმბოლური განზომილება სრულიად გამოირიცხება, რჩება მხოლოდ ისტორიული. სხვათა შორის, ზოგიერთი ადამიანის აზრით, ისტორიული ძეგლებიც, მაგ. სტალინის, ამ – სიმბოლიკის განზომილებას უნდა მივათვალოთ. რატომაა კონკრეტული ადამიანის რეალისტური სამგანზომილებიანი გამოსახულება – სიმბოლიკა, აუხსნელი რჩება. ამდენად, საჭირო იქნება, რაიმენაირი ლეგიტიმაციის შესაქმნელად, სიმბოლიკის მაგივრად სხვა განსაზღვრების შემოტანა. თუ ცნება ‘კულტურულ მემკვიდრეობას’ გვერდს ავუვლით, რათა იმ ადამიანების ინტერესებიც დავიცვათ, ვინც ყველაფერ საბჭოურს არა კულტურად, არამედ – უკულტურობად მიიჩნევს, ვფიქრობ ერთადერთი ნეიტრალური, ყველასთვის მისაღები და ობიექტური გამოსავალი გვრჩება: ცნება ‘საბჭოთა ისტორიული მემკვიდრეობა’. ხოლო თუ საბჭოთა ისტორიულ მემკვიდრეობას სიმბოლური ნიშნით ვერ დავაკლასიფიცირებთ, რადგან, ვიმეორებ – არავითარი სპეციფიკურად საბჭოთა სიმბოლიკა არ არსებობს, ლეგიტიმურობას იძენს კითხვა: თუკი საბჭოთა ისტორიული მემკვიდრეობისაგან განთავისუფლებაა საჭირო, რატომ არ დავანგრიოთ ყველაფერი, რაც საბჭოთა წარსულიდან შემოგვრჩა და საბჭოთა ისტორიული მემკვიდრეობის განსაზღვრებაში ჯდება? მაგ. რატომ არ გავანადგუროთ მთლიანად წყალტუბო, როგორც სტალინური არქიტექტურის ნიმუში? რად არ დავაშროთ საბჭოთა წყალსაცავები? რატომ არ დავანგრიოთ ‘ხრუშოვკები’? რატომ არ დავწვათ მაშინდელი გამოცემული წიგნები? რატომ არ ამოვჭრათ ფილმებიდან კადრები, რომლებიც სტალინს, ლენინს და ა.შ. ასახავენ? საერთოდ, ჩვენი ქვეყნის 80% რად არ აღვგავოთ პირისაგან მიწისა?
შესაძლოა ნამგალი და უროსა, და ვარსკვლავის გარდა სხვა სიმბოლოები გავიხსენოთ. მართალაც, საბჭოთა კავშირში სხვა სიმბოლოებსაც იყენებდნენ. მაგ. გადაშლილი წიგნი, როგორც განათლების სიმბოლო, ან – გაწყვეტილი ბორკილები. ბუნებრივია, არც ესენია სპეციფიკურად საბჭოთა სიმბოლოები. შესაძლებელიც რომ იყოს ისეთი სიმბოლოს მონახვა, რომლის საბჭოური აუთენტურობა დადასტურდება, მათი არაცნობადობისა და გამოუყენებლობის გამო მასზე მორგებული კანონი იმ აბსურდულ კანონებს დაემსგავსება, რომლებიც მაგ. ამერიკის რომელიღაც შტატში თავზე დახურულ ქუდქვეშ ფუტკრების მოშენებას კრძალავს.
არსებობენ ადამიანები, რომლებიც აღიარებენ, რომ საბჭოთა სიმბოლიკა არ არსებობს, მაგრამ არსებობს სოციალისტურ-კომუნისტური, და ის უნდა აიკრძალოს. ამ ადამიანთა აზრით, ყველაფერი, რაც კომუნისტურია, კრიმინალურია. თუ სიმბოლიკის აკრძალვის საფუძვლად თავად კომუნიზმის იდეის კრიმინალურობა გამოცხადდება, მოგვიწევს ყველაფერი კომუნიზმის იდეასთან დაკავშირებულის, შესაბამისად – ლამის ნახევარი დასავლური აზროვნების – პოლ ელუარის, ალან გინსბერგის, ლუკინო ვისკონტის, პიერ პაოლო პაზოლინის, პაბლო პიკასოს, ანტონიო გრამშის, ლუი ალთუსერის, ალან ბადიუს, ელფრიდე ელინეკის, ჟან პოლ სარტრის, ნაზიმ ჰიქმეთის, ბერტოლტ ბრეხტის, ჯონ ლენონის და მრავალ სხვათა შემოქმედების აკრძალვა. მოკლედ, აბსურდს გვერდს აქაც ვერ ავუვლით... აღარაფერს ვამბობთ იმ უმეცრებაზე, რომელიც სიტყვა ‘დეკომუნიზაციის’ უკან დგას.
ამ საკითხზე მსჯელობისას მრავალი ჩვენებური ნეოლიბერალი ინტელექტუალის ტექსტს ერთი რამ აერთიანებდა – ცინიკური დამოკიდებულება იმათადამი, ვინც ფიქრობს, რომ ‘საბჭოთა კავშირი ჯერ საკუთარი თავებიდან უნდა გავდევნოთ’. ამ აზრისადმი მეც კრიტიკულად ვარ განწყობილი, მაგრამ სხვა მიზეზით: ბ–ნ ლევან რამიშვილისაგან განსხვავებით, რომელიც თვლის, რომ სიმბოლურთან ბრძოლაც აუცილებელია, მე ვფიქრობ, რომ სიტყვა ‘ჯერ’ წინადადებაში ზედმეტია. მე ვფიქრობ, რომ ერთადერთი, და მხოლოდ, სადაც საბჭოთა ტოტალიტარიზმის მემკვიდრეობას შეიძლება ვებრძოლოთ – ჩვენი საკუთარი თავებია. ეს ერთადერთი ადგილია, საიდანაც ავტორიტარიზმი უნდა განიდევნოს. სიმბოლურ განზომილებაში ეს პრობლემა არ არსებობს, ის ხელოვნურადაა შექმნილი. ლოგიკურად ამის მხოლოდ შემდეგი მიზეზები შეიძლება იყოს: უმეცრება; ან - ამოცანა: რეალური პრობლემების შესახებ დისკუსიას მისტიფიცირებული, ‘მოდელირებული’ ‘პრობლემატიკა’ ჩაენაცვლოს. ჩვენ წინაშე მდგარ უამრავ პრობლემათგან კი ერთ–ერთი მნიშვნელოვანია არა სიმბოლოები, არამედ სრულიად რეალური საკითხი: ვის ინტერესებშია, და რატომ განუწყვეტელი ბრძოლა აჩრდილებთან? ვინ და როგორ განსაზღვრავს ჩვენი სოციალური პრობლემატიკის დღის წესრიგს? რა რეალური პრობლემების მიჩქალვის ერთ–ერთი მცდელობაა ეს ჯვაროსნული ლაშქრობა ვარსკვლავის წინააღმდეგ?
და ამ მზარდი რეალური პრობლემების ფონზე სტალინიზმი მკვიდრება როგორც ძალაუფლების შენარჩუნების აუცილებლობა – დაშინების გზით ადამიანთა ასოციალიზაციის, მასმედიის ტოტალური კონტროლისაკენ მისწრაფების, პოლიციური სახელმწიფოს ფორმირების, განსხვავებული აზრის კრიმინალიზაციის, სოციალურ ველში ირაციონალიზმის კუტივირების სახით. სტალინიზმია, როდესაც ზარზეიმობენ გორში სტალინის ძეგლის აღებას, და როდესაც ქართველი სახელისუფლებო ‘ინტელექტუალები’ ამას საბჭოეთის იმპერიალისტური აზროვნების წინააღმდეგ, თუ განსაბჭოებისაკენ მიმართულ ნაბიჯად აფასებენ, ისე, რომ განსხვავებული აზრის არსებობას აპრიორულად სტალინის აპოლოგიად, ან ‘ჩარეცხილობის’ სიმპტომად აცხადებენ. განსხვავებული აზრი კი ისაა, რომ სინამდვილეში ეს არის არა იმპერიული აზროვნების წინააღმდეგ ბრძოლა, არამედ ახალი იმპერიის მიერ – ძველის ნაშთების განდევნის მცდელობა, რათა თავად დაემკვიდროს, როგორც ტოტალური წესრიგი. ნეოლიბერალური ფორმით ჩვენთვის ახალი, არსით კი ძალიან ძველი იმპერია იმავე - სიმბოლურ განზომილებაში დამკვიდრებას მონდომებით ცდილობს საბჭოური აქტებით - ჯორჯ ბუშის ქუჩის გახსნიდან დაწყებული, წმინდა გიორგის ძეგლით დამთავრებული. ამ ‘პოლიტიკის’ არსი არა მხოლოდ სიმბოლოებით ზედმეტ და საშიშ, ირაციონალურ გატაცებაში მდგომარეობს, არამედ – ამ ქვეყნის მცხოვრებთა ნების სრულ იგნორირებაში. წმინდა გიორგის ძეგლის დადგმამდე იმ ხალხს (მათ შორის, მხატვრებს და არტ კრიტიკოსებს) ვინც წარსულში საბჭოთა ნომენკლატურული ‘მხატვრის’, აწ პუტინის რეჟიმის ვიზაჟისტი ზურაბ წერეთლის უგვანო ქანდაკების ქალაქის ცენტრში დადგმას და ქალაქის პროვინციალიზაციისაკენ მორიგი ენერგიული ნაბიჯის გადადგმას აპროტესტებდა, გიგი უგულავას პირით ხელისუფლებამ განუცხადა: ''გადაწყვეტილება მიღებულია, დისკუსიებს აზრი არ აქვს!'' ეს არაა დემოკრატიული დასავლეთი, საითაც მივიწრაფვით, ეს საბჭოთა კავშირია!
ასევე საქმის არსსაა აცდენილი ის, ვინც ხარობს სტალინის ძეგლის აღებას, რადგან არ უყვარს იგი, და ხელისუფლების უაპელაციო ქმედებისადმი კრიტიკულად განწყობილ ადამიანებს ხელაღებით სტალინისტებად ნათლავს. ჩვენი ღრმა რწმენით, ამ სიტუაციაში მთავარი ისაა, რომ ძეგლის აღებამდე გორის მოქალაქეთათვის აზრი არ უკითხავთ. ცხადია რამოდენიმე სპეცდავალებით მოქმედი აქტივისტის მიერ შეკოწიწებული წერილი არ იგულისხმება. ‘ინტელექტუალებს’ შემწყნარებლურად ეღიმებათ მტკიცებაზე, რომ რა აიღონ და რა დადგან ქალაქის ცენტრში, ვისი სახელი დაარქვან ან გადაარქვან ქუჩას – პირველ რიგში ამ ქალაქის და ქუჩის მცხოვრებთა გადაწყვეტილება უნდა იყოს. სწორედ დემოკრატიის ამ ელემენტარული პრინციპის სრული იგნორირება, ხელისუფლების უნდობლობა ხალხისადმი და ნარცისისტული თავდაჯერება საკუთარ თავში არის ჩვენში შემორჩენილი საბჭოური ‘აზროვნების’ წესის კიდევ ერთი მკაფიო სიმპტომი. ხელისუფლების, ‘ინტელექტუალების’, ‘ფეისების’ და ა.შ სახით წარმოდგენილი სწორედ ეს ლათენტური სტალინიზმი არის იმ სამწუხარო გარემოების აშკარა ნიშანი, რომ საბჭოური იდეოლოგიის ათწლეულების მუშაობამ უმთავრეს და ცინიკურ – ბრიყვი და ‘ბედნიერი’ ადამიანების ‘საზოგადოების’ შექმნის მიზანს მიაღწია. ჩვენი დღევანდელი ყოფა სწორედ საბჭოთა იდეოლოგიის ხანგრძლივი ეფექტიანობისა და ქმედითობის თვალსაჩინო მაგალითია. სანამ სიმბოლოებისა და აჩრდილების წინააღმდეგ ბრძოლის ეიფორია – პატრიოტიზმის ნიშანია, და ჩვენ პოტენციურად სამოქალაქო სივრცეს – ამ ორშაურიანი მამულიშვილობის ჭყლოპინი განმსჭვალავს – სტალინის საქმე ცოცხალია!
როგორც ჩანს, განთვისუფლებას კიდევ ხანგრძლივი ძალისხმევა დასჭირდება. მე მჯერა, რომ საბჭოთა ტოტალიტარულ მემკვიდრეობას მხოლოდ საკუთარი თავის განუწყვეტელი უკომპრომისო განახლებით, ცნობიერების რადიკალური ტრანსფორმაციით შეიძლება ვებრძოლოთ, რადგან სიბრიყვე განსაზღვრებით სწორედ ისაა, რასაც სიმბოლურ დონეზე ვერ შეებრძოლები – იმიტომ, რომ სიბრიყვეს ყველანაირი სიმბოლოს გამოყენება შეუძლია საკუთარი მიზებისათვის, და ამავე დროს, საკუთარი, სპეციფიკურად ბრიყვული სიმბოლოები არ გააჩნია.
